W ramach Stowarzyszenia Wychowanków Politechniki Częstochowskiej w 2004 roku został powołany Klub Ochrony Zabytków, wspierający Studenckie Obozy Naukowe w Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi, jak i samo Muzeum. Prezesem Klubu został Profesor Marian Kieloch, kierownik obozów i opiekun Koła Naukowego „Piecowników”. W 2015 roku decyzją Zarządu SWPCz, wybrano nowy zarząd Klubu, w skład którego wchodzą: dr inż. Jarosław Boryca – prezes Ireneusz Żabicki – wiceprezes dr hab. inż. Marian Kieloch, Prof. PCz. – prezes honorowy, uczestnik niemal wszystkich Obozów od roku 1967 oraz organizator i kierownik większości pobytów w Sielpi

Dn. 13.11.2015 r. w ramach współpracy KOZT podpisano porozumienie z Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie o współpracy merytorycznej nad placówką Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpii.

Dorobek przeszłości przejawia się nie tylko w dawnych dziełach sztuki i architektury, lecz również w zabytkach techniki takich jak: budowle, maszyny, konstrukcje, urządzenia, narzędzia. Zabytki techniki są dokumentami myśli inżynierskiej oraz walki człowieka nad opanowaniem przyrody. Reprezentują jedną z najbardziej zaszczytnych dziedzin działalno-ści człowieka w swym rozwoju cywilizacyjnym. Zabytki techniki są bardzo często auten-tycznymi dziełami sztuki. Ta szczególna ranga zabytków techniki powoduje, że powinny być one otoczone wyjątkową opieką. Wyjątkową, ponieważ bardzo często są one jednymi egzemplarzami w skali regionu, kraju, a nawet w skali światowej.

Takim unikalnym w skali światowej (rys. 1)jest zespół zabytków hutnictwa zlokalizo-wany w okolicach Gór Świętokrzyskich. Zabytki te reprezentują różne etapy rozwoju tech-niki hutniczej, począwszy od prymitywnego procesu dymarskiego, a skończywszy na pro-cesach wielkopiecowym i stalowniczym z XIX i XX w.

Niezwykle wartościowym w Zagłębiu Staropolskim jest zespół zabytków zlokali-zowany w Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi Wielkiej.

Zakład uruchomiono w 1842 roku. W roku 1934 Zakład uznano za obiekt muzealny i przekazano pod opiekę Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie.

W czasie okupacji hitlerowskiej obiekt (muzealny) został całkowicie zniszczony. Ma-szyny i urządzenia potłuczono na złom i przetopiono. Z dawnego wyposażenia zachowały się jedynie: duże koło wodne, przekładnia z kołem zamachowym do napędu walcarek oraz jeden walec roboczy.

Po wojnie Muzeum znajdujące się w stanie całkowicie zdewastowanym przez wiele lat traktowano jako magazyn zabytkowych maszyn i urządzeń.

W roku 1955 w Sielpi ponownie utworzono Muzeum Zagłębia Staropolskiego, będące oddziałem terenowym Muzeum Techniki NOT w Warszawie.

W Muzeum, poza urządzeniami hutniczymi, znajduje się niezwykle wartościowa kolek-cja obrabiarek (rys.2) oraz mini kolekcja starych samochodów (rys.3).

Pierwszy Obóz Naukowy w Sielpi Wielkiej został zorganizowany w roku 1967.

W ramach obozów wykonano między innymi:

• ogrodzenie całego terenu muzeum
• uporządkowanie podłogi hal i wyłożenie jej płytami stalowymi
• obszerną dokumentację opisową i techniczną dało 40 urządzeń i detali (ponad 300 ry-sunków),
• uruchomiono większość obrabiarek
• dokumentację techniczną pieca pudlingowego
• częściowy remont koła wodnego

Od 2003 roku do organizacji Obozów włączyło się Stowarzyszenie Wychowanków PCz. W ramach Stowarzyszenia w roku 2004 powołano Klub Ochrony Zabytków.

Do głównych zadań ostatnich obozów, w latach 2003-2015 należy zaliczyć m.in.:

• budowa pieca pudlingowego
• badania procesu pudlingowego,
• remont koła wodnego
• inwentaryzacja fundamentów młota pudlingowego
• remont i konserwacja zabytkowych urządzeń, w tym: walcarki, młota sprężyno-wego, strugarki, wiertarki ręcznej,
• czyszczenie kanału dopływowego.

Ponadto w ramach Obozów zorganizowano, wspólnie ze Stowarzyszeniem Wychowanków Politechniki Częstochowskiej spotkanie ze sponsorami Obozów w 2008 r. oraz międzyna-rodową konferencję naukową w roku 2009.

Pierwsze prace nad rekonstrukcją pieca pudlingowego pracownicy i studenci naszego Wydziału podjęli na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. W latach 1979-1985 wykonano inwentaryzację dwóch fundamentów pieców. Na jej podstawie, oraz zna-nych szkiców i rysunków wykonano dokumentację techniczną pieca.

Na podstawie dokumentacji wykonano prace inwentaryzacyjne mające na celu osza-cowanie zapotrzebowania na materiały do pełnej rekonstrukcji pieca. Prace rekonstrukcyjne zaczęły się już w 2004 roku. Kolejne etapy rekonstrukcji pieca pudlingowego przedstawio-no na rys. 4-8.

Dotychczas wykonano m.in. następujące prace związane z rekonstrukcją pieca:

• wybudowano komin na wysokość około 4,5 m oraz zabezpieczono zbrojeniem pierwsze 2 segmenty komina (rys. 4)
• wymurowano czopuch komina i połączono go z piecem
• wykonano i zabezpieczono antykorozyjnie brakujące elementy zbrojenia komina
• wykonano wymurówkę poniżej stołu pieca
• zabudowano ruszt pieca
• wykonano wyłożenie trzonu pieca (mata izolacyjna, cegła izolacyjna, masa bentonitowa)
• wymurowano część ścian pieca ponad trzonem (rys.5)
• zabudowano okno rusztu
• położono i zabudowano belkę stropową okna zasypowego
• zabezpieczono antykorozyjnie elementy zbrojenia pieca

Jednym z elementów rekonstrukcji pieca było wykonanie skomplikowanej kon-strukcji niesymetrycznego sklepienia łukowego (rys.5). Tego typu sklepienie wymagało wykonania odrębnego szalunku dla każdej nowej warstwy, gdyż każda warstwa charakte-ryzowała się innym promieniem łuku.

Ważnym elementem budowy pieca było wykonanie komina (rys.6). Na żeliwnej konstrukcji nośnej wybudowano 12 metrowy komin zapewniający pracę pieca na naturalnym ciągu.

W końcowym etapie prac rekonstrukcyjnych studenci zapoznawali się z pracami do-tyczącymi izolacji poszczególnych elementów pieca (rys.7) oraz techniką montażu kon-strukcji stalowej pieca (rys.8).

Zrekonstruowany piec daje możliwość prowadzenia praktycznych badań nauko-wych nad procesem pudlingowym oraz prowadzenie zajęć dydaktycznych ze studentami, co stanowi istotny wkład w pogłębianie wiedzy praktycznej, jak również w zakresie historii rozwoju technik metalurgicznych przez przyszłych inżynierów. Studenci, uczestnicy Obo-zów, mają możliwość praktycznego zapoznania się z prowadzeniem pieca hutniczego (od etapu jego wygrzewania aż do procesu technologicznego). Nie są tylko biernymi obserwa-torami, ale pod kierunkiem opiekunów sami prowadzą proces. Zapoznają się z zasadami działania urządzeń pomiarowych oraz technikami pomiarowymi. Wykonują również pomia-ry cieplne i przepływowe. Prace badawcze przedstawiono na rys. 9-11.

Rekonstrukcja, uruchomienie pieca pudlingowego i przeprowadzenie pozytywnej próby uzyskania żelaza powoduje, że Politechnika Częstochowska dysponuje stanowiskiem badawczym umożliwiającym prowadzenie badan naukowych, zmierzających do opracowa-nia technologii produkcji żelaza w ilościach przemysłowych. Opracowanie tej technologii wymaga szerokich badań w zakresie gazodynamiki, wymiany ciepła, procesu spalania oraz badań związanych ze składem, strukturą i własnościami użytkowymi żelaza. Przedstawiony zakres badań daje jednocześnie duże możliwości praktycznej edukacji studentów Wydziału Inżynierii Produkcji i Technologii Materiałów. Można z całą odpowiedzialnością stwier-dzić, iż piec pudlingowy poza wartością historyczną spełnia zadanie edukacyjne.

Żelazne koło wodne w Muzeum Techniki w Sielpi jest klasycznym przykładem koła śródsiębiernego. Pod względem rozmiarów to jedyne w Polsce, a trzecie w świecie koło.

Na obozach w latach 2003-2005 wykonano szczegółową diagnostykę techniczną koła oraz częściowy remont. W kolejnych latach sukcesywnie prowadzono prace remontowo-konserwacyjne, które udokumentowano na rys. 12-14.

Koło wodne w Muzeum Zagłębia Staropolskiego to niezwykły i unikalny zabytek polskiej myśli technicznej. Wymaga zatem szczególnej opieki, którą w miarę swoich możliwości i czasu zapewniają studenci Politechniki Częstochowskiej – członkowie Studenckiego Koła Naukowego „Piecowników”. Koło, pomimo remontu, znajduje się w stanie technicznym wymagającym dalszych prac remontowo-konserwacyjnych. Ze względu na ograniczony czas, jaki mają studenci na pobyt w Muzeum w Sielpi (3 tygodnie), nie jest możliwe prze-prowadzenie dużego, generalnego remontu koła. Biorąc pod uwagę ogrom prac oraz ilość elementów kwalifikujących się do remontu, można stwierdzić, iż jest to „Syzyfowa praca”. Trzytygodniowy pobyt na Obozie umożliwia, w sprzyjających warunkach, wymianę 2-4 karczówek i 4 elementów poszycia. Jest to zaledwie 3-6% potrzeb. Pomimo tych oczywi-stych faktów, dzięki determinacji studentów i organizatorów Obozów, w tym Stowarzy-szenia Wychowanków Politechniki Częstochowskiej, oraz Dyrekcji Muzeum Techniki NOT w Warszawie, udaje się „utrzymać przy życiu” zabytkowe koło wodne.

W 2007 roku do Muzeum Zagłębia Staropolskiego sprowadzono zabytkową wal-carkę 2xduo. Walcarka posiada bardzo dużą wartość historyczną i techniczną. Pochodzi z okresu budowy COP-u. Stanowi urządzenie czterowalcowe tzw. podwójne duo. Walcarka została przekazana do Muzeum Zagłębia Staropolskiego jako dar Zarządu HSW-Huta Stali Jakościowych S.A. dla SWPCz. W 2007 roku walcarkę wstępnie zakonserwowano, a wła-ściwe prace konserwacyjne rozpoczęły się w 2008 roku. Było to niezwykłe wyzwanie, gdyż przed przystąpieniem do konserwacji należało wykonać dokumentację fotograficzną. Po wykonaniu dokumentacji przystąpiono do demontażu walcarki w celu przeprowadzenia konserwacji jej poszczególnych elementów. Prace konserwatorskie zakończono na Obozie Naukowym „Sielpia 2009” i przystąpiono do przetransportowania korpusu walcarki na miejsce ekspozycji i montażu poszczególnych elementów. Kolejne etapy prac zaprezentowano na rys. 15-17.

W 2008 roku na skutek starań prof. Mariana Kielocha i Zarządu SWPCz do Muzeum Zagłębia Staropolskiego sprowadzono młot sprężynowy. Młot był darem firmy MarketMetal z Łaz. Wykonano dokumentację fotograficzną, gdyż młot nie miał dokumentacji technicznej oraz pomiary rozmieszczenia poszczególnych części. Młot zdemontowano i przewieziono do Muzeum. W roku 2010 wykonano rysunki techniczne umiejscowienia młota oraz fundamentów pod młot sprężynowy. Przeprowadzono konserwację poszczegól-nych elementów młota, przygotowano (rys.18) i zalano fundament osadzając w nim śruby mocujące korpus młota (rys.19).

Korpus młota przetransportowano za pomocą wyciągarki linowej RUKCUG oraz specjalnie przygotowanej jezdni wykonanej z kształtowników stalowych (rys.20). Osadze-nie korpusu na śrubach wymagało niezmiernie dużej dokładności już w momencie zatapia-nia śrub mocujących w fundamencie oraz wielu manewrów zapewniających takie dopaso-wanie otworów korpusu nad śrubami aby nie uszkodzić tych ostatnich.

W kolejnych etapach prac nad instalacją młota sprężynowego na miejscu ekspozycji zamontowano kolejne elementy młota łącznie z tzw. babą młota czyli elementem, na któ-rym leży przekuwany metal (rys.21). Operacja umiejscowienia młota wymagała przemyśla-nych działań i wykorzystania myśli technicznej ze względu na masę transportowanych ele-mentów. Korpus młota ważył ok. 2 tony, a baba ok. 1 tony. Ostatnim etapem prac było wykonanie fundamentów klatki zabezpieczającej młota i jej montaż (rys.22).

W chwili obecnej prowadzone są starania mające na celu podłączenie młota sprężynowego do sieci elektrycznej i jego uruchomienie.

W trakcie Obozu Naukowego „Sielpia 2012” przeprowadzono prace konserwacyjne zabyt-kowej strugarki. Wyczyszczono podstawę, prowadnice oraz koła zębate układu mechanicz-nego strugarki (rys.23). Całość zakonserwowano i zabezpieczono antykorozyjnie. Podobny zabieg wykonano w przypadku układu napędowego strugarki (rys.24) - silnik, mocowanie przyścienne i koła pasowe - oraz osłon zabezpieczających.

Strugarka jest w całości zakonserwowana i gotowa do transportu na miejsce ekspozycji.

Dzięki staraniom organizatorów Obozu w 2014 r. pozyskano zabytkową wiertarkę ręczną z automatycznym posuwem. Wiertarka, pochodząca z 1926 roku, została przekazana na rzecz Muzeum Techniki NOT w Warszawie przez prywatnego darczyńcę Pana Romana Żabic-kiego. Wiertarka została zakonserwowana i przygotowana do zamocowania na miejscu ekspozycji. Po ustaleniach z władzami Muzeum miejsca ekspozycji przystąpiono do budo-wy postumentu, na którym miała być osadzona wiertarka. Przebieg prac przedstawiono na rys.25-27. Zabytkowa wiertarka ręczna z automatycznym posuwem jest eksponatem pracu-jącym, który w każdej chwili może posłużyć do demonstracji.

Oficjalne uruchomienie pieca nastąpiło dnia 6 września 2008 r. W uroczystości uczestniczyło ok. 100 osób, w tym m.in.:

• dyrektor Muzeum Techniki NOT w Warszawie – inż. Jerzy Jasiuk,
• prorektor Politechniki Częstochowskiej – prof. dr hab. inż. Zygmunt Nitkiewicz,
• prodziekan Wydziału IPMiFS – prof. nzw. dr hab. inż. Lech Szecówka,
• prezes Stowarzyszenia Wychowanków PCz – prof. dr hab. inż. Jan W. Pilarczyk,
• z-ca Przew. Rady Naukowej ŚSDP – dr inż. Ireneusz Suliga,
• z-ca dyr. Narodowego Muzeum Techniki w Pradze (Rep. Czeska) – inż. Zdenek Rasl,
• burmistrz MiG Końskie – mgr Krzysztof Obratański,
• z-ca dyr. Muzeum Techniki NOT w Warszawie – inż. Henryk Twardowski,
• przew. Komisji Historii i Ochrony Zabytków Hutnictwa przy ZG SITPH – mgr inż. Stefan Kmiecik,
• przedstawiciele Prezydium Zarządu SWPCz:
  - v-ce Prezes – mgr inż. Leszek Pustuł,
  - v-ce Prezes – mgr inż. Maciej Radziejowski,
  - dyrektor – dr inż. Stanisław Kruszyński,
• wieloosobowa grupa darczyńców, w tym m.in.:
  - mgr inż. Lucjan Łuczyński – ZUO Końskie,
  - mgr inż. Andrzej Siennicki – Closs Świdnica,
  - mgr inż. Włodzimierz Zawrzykraj – Cegielnia Radoszyce,
  - mgr inż. Marek Wróblewski – PFPHU Częstochowa,
  - Andrzej Jaros – Market-Metal Łazy,
  - mgr inż. Jerzy Dobrowolski – Dobrowolski Sp. z o.o. Wschowa,
  - mgr inż. Andrzej Sankowski – Złomrex Poraj,
  - mgr inż. Włodzimierz Chwalba – Metal Union Częstochowa,
  - mgr inż. Jerzy Bojanek – Impulso Częstochowa,
  - mgr inż. Roman Mońka – Eliko Konopiska,
  - i inni.

Uroczystości przewodniczyli Dyrektor Muzeum Techniki NOT w Warszawie oraz prorektor Politechniki Częstochowskiej.

Powitania gości dokonał w swoim wystąpieniu Dyrektor Muzeum. Dyrektor Jasiuk przedstawił również historię Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi.

Uroczystego rozpalenia pieca dokonali Dyrektor Jerzy Jasiuk oraz rektor PCz prof. Zygmunt Nitkiewicz.

W dniach 9.09-11.09.2009 r., z okazji 60-lecia Politechniki Częstochowskiej oraz 75-lecia Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi, odbyła się Międzynarodowa Konferen-cja Naukowa nt.:„Zabytki Starego Hutnictwa jako Dziedzictwo Kulturowe Europy” pod patronatem Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego Prof. Jerzego Buzka. Organizato-rem konferencji była Politechnika Częstochowska, Muzeum Techniki NOT i Stowarzysze-nie Wychowanków Politechniki Częstochowskiej. W organizacji brali udział studenci Koła Naukowego „Piecowników” będący na Obozie „Sielpia 2009”. W konferencji uczestniczyli goście zagraniczni z Belgii, Francji, Chorwacji, Rosji, Czech i Słowacji, przedstawiciele władz NOT, Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN, goście z polskich ośrodków nauko-wych oraz przedstawiciele najwyższych władz ze strony organizatorów.

Przemysł żelazny na terenie Zagłębia Staropolskiego odgrywał decydującą rolę w ogólnym bilansie gospodarczym Polski. W wiekach XVI i XVII na tym terenie znajdowała się prawie połowa wszystkich kuźnic pracujących w Rzeczpospolitej.

W wieku XVIII produkcja żelaza na tym terenie przekraczała 80% produkcji na ziemiach polskich. Podobnie było w wieku XIX w okresie Królestwa Kongresowego.

Na terenie Zagłębia Staropolskiego pozostało wiele zakładów oraz duże ilości maszyn i urządzeń hutniczych pamiętających bardzo odległe czasy.

Na terenie tym znajduje się blisko 300 obiektów zabytkowych a prawie 100 jest odnotowane w wykazie zabytków.

Niezwykle ważnym w Zagłębiu Staropolskim jest zespół zabytków zlokalizowany w Muzeum w Sielpi Wielkiej.

Od roku 1967 Muzeum znajduje się pod opieką Politechniki Częstochowskiej. Opieka realizowana jest poprzez organizację 3-tygodniowych Obozów Naukowych.

Bezpośrednią opiekę nad zabytkami sprawuje Studenckie Koło Naukowe "Piecowników" pod kierownictwem dr inż. Jarosława Borycy:

Politechnika Częstochowska
Al. Armii Krajowej 19
42-200 Częstochowa
tel: 034 325-07-29
fax: 034 325-07-23
jboryca@op.pl